تاريخ تركان آذربايجان و ايران
دو ديدگاه عمده در مورد تاريخ تركان ايران وجود دارد كه اصولاً با هم تناقضي نيز ندارند:
نظريه اول[2] : سرزمين اصلي تركان آسياي ميانه مناطق بين كوههاي اورال و آلتاي بوده است كه اولين مهاجرت تركها به آذربايجان در قرن هفتم قبل از ميلاد همراه با اقوام ايسكيت- سكاها صورت گرفت. مهاجرتهاي بعدي در قرنهاي چهارم و پنجم ميلادي با آمدن هونها اتفاق افتاده است. تركان قديم بلغار، خزر، آغاجري ، كنگر، بارسيل، آوار و سابيرها كه بعضي به اروپاي شرقي هم مهاجرت كرده اند، به آذربايجان آمده و در اينجا سكونت نمودند. در زمان انوشيروان (كه خود از طرف مادرى فرزند شاهزاده آغ هونها-هپتاليتهاى زرد پوست بود[23]) نيز عده اي از اقوام ترك در آذربايجان اسكان داده شدند[38]. از قرن هفتم ميلادي عده اي از قبايل اوْغوُز ابتدا به خراسان و از آنجا به آذربايجان كوچ كردند. در قرن دهم ميلادي عده اي از تركان خزر بعد از مغلوب شدن به روسهاي كيف به آذربايجان آمدند. از اواخر قرن نهم ميلادي به بعد از آسياي ميانه قبايل پچه- نك، اوغوز و قبچاق ازمسير شمال درياي خزر به غرب كوچ كردند و عده اي از آنها هم به آذربايجان آمدند. مهاجرت انبوه تركان به ايران ، خصوصاً به آذربايجان در زمان سلاجقه انجام گرفت. با حمله مغولها نيز تعدادي از اقوام ترك به صورت قسمتي از سپاهيان مغول به ايران مهاجرت كردند.
نظريه دوم [4] [8] : بر اساس اين نظريه تركان در ايران تاريخي هفت هزار ساله دارند و زبان تركي از نظر زبان شناسي ادامه زبانهاي مادر سومري و ايلامي است. زبانهاي ايلامي و سومري همانند زبانهاي تركي جزء زبانهاي التصاقي است ( در اين مورد توضيح داده خواهد شد) و بين زبانهاي سومري –ايلامي و تركي اشتراكات لغوي نيز وجود دارد. تمدن ايلام در جنوب غرب ايران كه با تهاجم هخامنشيان به ايران برچيده شد يكي از متمدن ترين تمدن هاي ايران از 3000 سال قبل از ميلاد بوده است. حكومت هخامنشيان نيز برروي ويرانه هاي اين تمدن نهاده شد و حتي دربار هخامنشي كه در ابتدا از خود خط و نوشتاري نداشت از خط و زبان ايلامي استفاده مي كرد. سومريها نيز از 5000 سال قبل از ميلاد تا سال2000 قبل از ميلاد كه توسط آشوريها و بابليها نابود شدند شايد اولين تمدن دنيا را در بين النهرين در عراق فعلي تاسيس كرده بودند. سومريها اولين مبدعين خط و قانون محسوب مي شوند. بر اساس اين نظريه ريشه تركان ايران را مي توان در عبور اقوام سومري و ايلامي ازمنطقه آذربايجان و سكونت احتمالي در اين منطقه و ديگر مناطق ايران و سكونت ديگر اقوام التصاقي زبان (غيرهند و ايرانى زبان) نظير هوريها ، آراتتاها، كاسسي ها ، قوتتي ها، لولوبي ها ، اورارتو ها، ايشغوزها ، ماننا ها‌، گيلزان ها و كاسپي ها در منطقه آذربايجان و ايران جست.
البته احتمال اينكه فقط مهاجرتهاي مؤخر طبق نظريه اول از ناحيه آسياي ميانه به ناحيه آبادتر و احتمالا پرجمعيت تر آذربايجان موفق به تغيير بافت منطقه آذربايجان شده باشد، كم بوده و تركيبي از هردو نظريه محتمل تر است. يعني اجداد تركان اولين مهاجرين يا اولين ساكنين منطقه بودند كه با آمدن ديگر اقوام ترك ، زبان و فرهنگ آنها تكوين يافته است. البته نظريه هاي تحريفي و مغرضانه ديگري نيز وجود دارد كه طبق آنها تركان اقليتي مهاجم و تجاوزگر نمايانده مي شوند كه به زور زبان خود را در ايران تحميل كرده اند! در ادامه مطلب به نقد اين نظريات و رد آنها خواهيم پرداخت.